سوره انشقاق – آیه ٢٠ تا ٢۵ 

 

آیت‌الله جوادی آملی 

 

تفسیر سوره انشقاق

جلسه(۱۳۹۸/۱۰/۲۲)

 

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

 

فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (۲۰) وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ (۲۱) بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ (۲۲) وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ (۲۳) فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ (۲۴) إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (۲۵)﴾.

 

بعد می‌فرماید چرا وقتی آیات قرآن خوانده شد اینها خضوع نمی‌کنند؟ ما اینها را به ابد دعوت کردیم ما اینها را به برهان دعوت کردیم ما اینها را به حکمت دعوت کردیم، ما اینها را به سود خودشان دعوت کردیم، گفتیم شما نمی‌پوسید از پوست به در می‌آیید به فکر خودتان باشید. گفتیم دین حریم شخصی انسان است، انسان هست که هست که هست! مگر می‌شود یک میلیارد و دو میلیارد سال باشد که انسان بگوید می‌گذرد؟ ما ـ إن‌شاءالله ـ وارد بهشت که می‌شویم ﴿خالِدینَ فیها أَبَداً﴾؛[۱۴] ابدیت است این ابدیت که شوخی‌بردار نیست باید همین چند روز بسازد. فرمود اینها چرا وقتی آیات الهی خوانده می‌شود سجده نمی‌کنند؟ این ناظر به سجده تلاوت نیست، یعنی چرا آیات الهی را می‌خوانند خضوع نمی‌کنند؟ برای اینکه ﴿وَ بِالْحَقِّ أَنزَلْنَاهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ﴾[۱۵] هم از آسمان از ذات اقدس الهی حق نازل شد هم در بستر زمین حق گرفته شد، هیچ عاملی در بین راه، راه پیدا نکرده است که ـ معاذالله ـ این را مخلوط کند، چرا اینها این کار را نمی‌کنند؟ چرا یک عده مؤمنین وقتی آیات الهی را برای آنها می‌خوانیم به خاک می‌افتند؟ آنها قدر این را می‌دانند که ﴿یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً﴾[۱۶] اینها به خاک می‌افتند شما چرا این طور نیستید؟ و فرمود برای ما بی‌تفاوت است حالا شما چه باشید چه نباشید؛ ولی ما آنچه لازم بود برای شما گفتیم. ◀️ بهترین و برجسته‌ترین کارگزاران عالم را در خدمت شما قرار دادیم از جبرئیل، میکائیل و اسرافیل(علیهم الصلاة و علیهم السلام) گرفته تا انبیای الهی به اهل بیت(علیهم الصلاة و علیهم السلام) برسد، همه را مأمور کردیم تا شما را بهشتی کنند▶️ چرا وقتی قرآن را تلاوت کردند شما خضوع نمی‌کنید؟ به اینها سوگند یاد کرد؛ بعد فرمود بسیار خوب! شما نشد دیگری، مردانی هستند که به هر حال آنچه ما گفتیم را خوب ضبط می‌کنند و شما حواستان جمع باشد آنچه شما ذخیره کردید ما جمع‌بندی آن را به شما نشان می‌دهیم؛ این طور نیست که کسی بگوید گذشت گذشت، گذشته نگذشت، گذشته مثل حال زنده است.

 

فرمود: ﴿فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ﴾ که در طلیعه شب است و یعنی سوگند به شفق و سوگند به شب آنچه را که ﴿وَسَقَ﴾ و «جَمَعَ» شب باید دامنش را جمع کند تا همه آرام بگیرند آسایش داشته باشند و سوگند به ماه آن‌گاه که ﴿اتَّسَقَ﴾ و «إجتمع» تمام نورش جمع شد به صورت بدر درآمد که مشکلات شبانه شما را حل کند شما حالا ﴿لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ﴾ مسیری را دارید طی می‌کنید یا درکات است یا درجات طی می‌کنید، هیچ چیزی از بین نمی‌رود. بعد می‌فرماید: ﴿فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ﴾؛ چرا اینها در برابر ذات اقدس الهی ایمان نمی‌آورند؟ مستحضرید که «آمَنَ» که باب «إفعال» است به معنای «إعتقَدَ» و «عَمِلَ» نیست؛ درست است ایمان عبارت است از اعتقاد صائب و عمل صالح در ارکان است که قول هم در عمل است، اما لازمه‌ ایمان این است نه اینکه ایمان به این معنا باشد. «آمَنَ» که باب إفعال است یعنی «دَخَلَ فی المَأمَن»؛ چگونه «دَخَلَ فی المَأمَن»؟ «بالاعتقاد»؛ اینکه وجود مبارک امام هشتم فرمود کلمه «لا إِلهَ إِلا الله» حصن است، «حصن» یعنی «مأمَن»، یعنی قلعه، دژ؛ این توحید قلعه است. اگر «مَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصْنِی»[۱۷] این «دَخَلَ حِصْنِی» یعنی «آمَنَ»، یعنی «دَخَلَ فی المَأمَن»؛ آن وقت دخول در «مأمَن» به اعتقاد است و عمل صالح و عمل ارکان و مانند آن است. فرمود چرا اینها داخل نمی‌شوند؟ ما که قلعه را باز کردیم. از آن طرف هم، هم درباره وجود مبارک حضرت امیر که ولایت است آن هم وارد شده است که «وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِصْنِی‏»[۱۸] به هر حال اگر کسی بخواهد وارد قلعه بشود از این راه وارد قلعه می‌شود قلعه دیگری که نیست اگر کسی علوی شد و اگر کسی اهل بیتی شد این در «مأمَن» داخل است در حصن داخل است وقتی در حصن داخل شد می‌گویند مؤمن است آن وقت لازمه‌اش اعتقاد است.

 

فرمود اینها چرا ایمان نمی‌آورند؟ چرا در قلعه ما که در را آماده کردیم دربان هم داریم در هم باز است چرا وارد نمی‌شوند؟ ﴿فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ ٭ وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ﴾ این ﴿لا یَسْجُدُونَ﴾ یعنی در برابر این خضوع نمی‌کنند. ◀️ولی حواسشان جمع باشد اینها هر چه ذخیره بکنند چه در خارج چه در داخل چه از نظر کینه و بدرفتاری و حسد و حرص و اینها که در درون ذخیره می‌کنند، چه از نظر زر و سیم که در بیرون ذخیره می‌کنند هر چه که اینها «إیعاء» میکنند «اوعاء» که باب «إفعال» است یعنی «جعل الشیء وعائاً» ظرف قرار می‌دهند، معنای دیگر: «أوعی» یعنی «جعل الشیء فی وعاءٍ».[۱۹] فرمود: ﴿وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ﴾ اینها چه چیزی را ظرف قرار می‌دهند؟ چه چیزی را در ظرف قرار می‌دهند؟ ظرف و مظروف هر دو را ما می‌دانیم، ما می‌دانیم چیست!▶️

 

آن وقت ذات اقدس الهی بعضی از ظروف را همان ظروف درون می‌داند که در سوره مبارکه ۴۷ که به نام مبارک حضرت است، آنجا دو بار این مضمون ذکر شده است آیه ۲۹ سوره مبارکه‌ای که به نام حضرت است این است که: ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ أَن لَن یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ﴾. ﴿فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ﴾، اختصاصی به منافقین ندارد بله آن بیماری‌های بدخیم است آن درست است، اما کسی که به نامحرم نگاه می‌کند ﴿فی‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ﴾[۲۰] فرق نمی‌کند در سوره مبارکه «احزاب» ملاحظه بفرمایید به همسران پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود که ﴿یا نِساءَ النَّبِیِّ﴾ کذا و کذا و کذا ﴿فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً﴾؛[۲۱] من به شما می‌گویم که هم شما بدانید هم سایر زن‌ها، وقتی با مرد حرف می‌زنید آهنگین حرف نزنید مردانه حرف بزنید نه زنانه، برای اینکه آن قلبی که مریض است طمع می‌کند؛ پس معلوم می‌شود کسی که به نامحرم نگاه می‌کند مریض است.

 

حالا اگر یک وقت است که کسی تَب کرده، دل‌درد دارد یک هفته بستری است این یک مرض است، کسی ـ خدای ناکرده ـ به بدخیمی بعضی از بیماری‌ها مبتلاست آن هم مرض است. فرمود آن کسی که به نامحرم نگاه می‌کند این مرض است، این ﴿طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ﴾ در درکات می‌رود ما این را در می‌آوریم ﴿فَأَمَّا الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ﴾ «زغن» است «زیغ» است کینه است، ﴿أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ﴾ ما در می‌آوریم می‌گوییم این است و در همان سوره مبارکه ۴۷ آیه دیگری هم است که باز مسئله اضغان مطرح است؛ آن مسئله مشکل مالی و امثال مالی است؛ فرمود به اینکه ﴿ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ﴾[۲۴] و شما نیازمندید و ذات اقدس الهی بی‌نیاز است و آنچه شما در درون کید کردید خدای سبحان بیرون می‌آورد؛ اما بالصراحه در همان آیه  فرمود: ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ﴾ در آیات قبل هم فرمود برخی‌ها دلشان را قفل کردند؛ بعضی از جاها که امنیتی است دربانی دارد قفل کردند که بیگانه نیاید راه برای آشناست، بعضی‌ها قفل کردند که آشنا نیاید برای بیگانه بیاید فرمود اینها که قلبشان مریض است قفل کردند؛ قفل کردن یعنی نصایح، پند، برهان، حکمت و موعظه اینها نیایند وگرنه فساد و خیالبافی و بدگویی که می‌رود. قفل نیست برای بدها، قفل است برای خوب‌ها ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ﴾؛ ﴿أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها﴾[۲۵] این قلبی که قفل است برای بدی‌ها و زشتی‌ها قفل است یا برای خوبی‌ها قفل است؟! فرمود تدبّر در آیات اینجا راه ندارد چون درب آن بسته است، اما رذایل و مسخره کردن و اهانت مرتّب درش باز است.

 

این قسمت‌ها را در سوره مبارکه ۴۷ که به نام حضرت است در یکی دو بخش بیان فرمود در آیه ۳۷ دارد که ﴿إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ﴾ تمام این کینه‌ها و بدبختی‌ها را دارد. در همین آیه محل بحث سوره مبارکه «انشقاق» آنجا دارد که ﴿وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ﴾ آنچه را که خدای سبحان اینها ذخیره کردند «ایعاء» کردند می‌داند؛ ﴿بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ ٭ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ﴾ چه چیزی را ظرف قرار دادند؟! و چه چیزی را مظروف آن ظرف قرار دادند همه را ما می‌دانیم. «أوعی» هم «جعل الشیء وعائاً» هم «جعل الشیء فی وعاءٍ» آمده است.

 

ولی درباره اینها که اینها درباره قرآن هیچ خضوعی ندارند در پایان سوره مبارکه «اسراء» فرمود اینها کسانی‌اند که ﴿قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی‏ عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً  وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً ٭ وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزیدُهُمْ خُشُوعاً﴾؛[۲۶] فرمود حالا شما سجده نکردید ایمان نیاوردید که مهم نیست مردان الهی هستند که به خاک می‌افتند وقتی کلمات الهی را می‌شنوند شما نشد دیگری، ولی شما به فکر خودتان باشید شما چه با «کَدح» چه با «طَبَق»، به هر حال سیر درونی شما محفوظ است، یک؛ و هیچ چیز از بین نمی‌رود، دو؛ هر حرفی هر کاری هر نیتی که کردیم وارد خط تولید می‌شود، سه؛ این تولید یکی در دیگری اثر می‌گذارد، چهار؛ نتیجه‌اش می‌شود غُل و زنجیر، پنج. اینها که در جهنم‌اند مگر جای باز به آنها می‌دهند می‌گویند اینجا جای وسیعی است بسوز؟! این همان طور که دست و بال مردم را با اقتصاد بسته است با مشکلات دیگر بسته است، راه دیگران را بسته است، در جهنم هم بسته می‌سوزد ﴿مُقَرَّنینَ فِی الْأَصْفادِ﴾[۲۷] ـ معاذالله ـ چه کسی گفته که جهنم اینها آزاد هستند؟ یعنی دست و بالش باز است و می‌سوزد یا با دست و بال بسته می‌سوزد؟ اینکه کار مردم را بست حلق مردم را تنگ گرفت جان مردم را گرفت با دست و بال بسته می‌سوزد جا نیست برای او. آن سوختن برای اینکه ﴿نَبَذَ﴾ آیات الهی را ﴿وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ‏﴾[۲۸] این که جای مردم را تنگ کرد مشکل برای مردم آفرید؛ این ﴿مُقَرَّنینَ فِی الْأَصْفادِ﴾ یعنی در غُل و زنجیر بسته می‌سوزد، آن بی‌ایمانی‌ او آتش است، اینکه راه مردم را بسته حلق مردم را بسته مشکل برای مردم ایجاد کرده است دست و بالش را بسته است فرمود این است! شما نشد دیگری. بعد در اصل کلی فرمود نه! مردان الهی کسانی‌اند که به هر حال اینها را باور دارند یک عده کم هستند که این طور باشند لکن نسبت به اینها ﴿فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ﴾؛ به اینها بشارت بده.

 

مستحضرید که تبشیر درباره جهنمی‌ها را دو وجه گفته شد: یکی اینکه این یک تهکّم است «تهکّم» با «هاء هوز» یعنی تقریباً مسخره است، کسی که عقب افتاده است به او می‌گویند تبریک بگوییم، این مسخره است این تهکّم یعنی با «هاء هوز»؛ این یک وجه. دوم اینکه این تهکّم نیست معنای لغوی است بشارت حالا ما در عرفمان به فضایل و به موفقیت و اینها اختصاص دادیم وگرنه معنای لغوی بشارت، خبری است که در بَشَره اثر بگذارد، خواه تلخ خواه شیرین. کسی که موفق شد تبشیر است، کسی که رفوزه شد تبشیر است، این خبر رفوزه بودن در بشره او اثر می‌گذارد این می‌شود بشارت. بشارت آن خبر مهمی است که در بشره اثر بگذارد یا پژمرده کند یا شاداب منتها حالا ما در عرف خبرهای مسرّت‌بخش را می‌گوییم بشارت. مسرّت هم همین است، این اسرار یعنی این خطوط صفحه صورت را می‌گویند سرور پیدا کرد. در آن بیانات نورانی سید الشهداء(سلام الله علیه) در همان آغاز دعای عرفه «اساریر وجه»[۲۹] همین است یعنی با شنیدن، این خطوط صورت تغییر پیدا می‌کند، این می‌شود مسرّت. سرور است یعنی طوری انسان این خبر را شنید چهره‌اش تغییر پیدا می‌کند، تبشیر از همین قبیل است، مسرّت از این قبیل است؛ اگر درباره کفار گفتند: ﴿فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ﴾ این با معنی لغوی‌اش هم هماهنگ است.

 

در این قسمت در سوره «اسراء» آن مطلب را فرمودند، در سوره مبارکه ۴۷ هم دو بار کلمه خروج اضغان را ذکر کردند، در سوره مبارکه «معارج» هم مسئله ایعاء آنچه را که اینها ذخیره می‌کنند ظرف قرار می‌دهند یا در ظرف جاسازی می‌کنند آن را هم ذات اقدس الهی آگاه است؛ آیه سوره «معارج» این بود که آتش این است ﴿کَلاَّ إِنَّها لَظی‏ ٭ نَزَّاعَةً لِلشَّوی‏ ٭ تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی ٭ وَ جَمَعَ فَأَوْعی﴾[۳۰] کسی که ذخیره کرده مال را در راه حق مصرف نکرده و همراه خود نبرده همه را گذاشته، می‌توانست ببرد ولی نبرد؛ ﴿فَأَوْعی﴾ یعنی جایی را به نام بانک ظرف قرار داد، این را در آن ظرف قرار داد، یا جایی را در منزل ظرف قرار داد این مال‌ها را در آنجا «ایعاء» کرد.

 

فرمود: ﴿وَ جَمَعَ فَأَوْعی﴾ خدای سبحان همه این وعاء و «ما فی الوعاء» را ظاهر می‌کند. در این سوره مبارکه «انفطار» که فرمود: ﴿کَلاَّ بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ﴾؛[۳۱] این ﴿یُکَذِّبُونَ﴾ که فعل مضارع است و مفید استمرار است این بیماری دامنگیر کفار و منافقان است که هم در سوره مبارکه «انشقاق» آمده هم در سوره مبارکه «انفطار». در «انفطار» فرمود: ﴿کَلاَّ بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ﴾، اینجا هم فرمود: ﴿بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ﴾؛ اما ﴿وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ ٭ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ﴾.

 

این ﴿إِلاَّ﴾ اگر متعلق به همین اخیر باشد معلوم است که استثنا منقطع است اما اگر به محتوای کلی سوره باشد که مردم دو قسم‌اند: یک عده مؤمن‌اند یک عده کافر؛ اگر این باشد استثنا منقطع نیست متصل است نسبت به محتوای کلی سوره باشد می‌شود: ﴿إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ﴾؛ اما نسبت به این اخیر که باشد ﴿فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ ٭ إِلاَّ الَّذینَ﴾ باشد استثنای منقطع می‌شود.

 

مطلب دیگر این است که «مَنّ» یعنی قطع. ﴿لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ﴾ ممنوع یعنی مقطوع. ما یک مَنین داریم و یک متین داریم. «حبل متین»؛ یعنی طناب محکم و ناگسستنی «حبل مَنین»؛ یعنی طناب پوسیده، طناب گسسته. «مَنّ» قطع است «مَنَّهُ» یعنی «قَطَعَهُ»؛ «ممنون»؛ یعنی «مقطوع»؛ جزائی است که قطع نمی‌شود این می‌شود ابدی. اینکه فرمود ﴿لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ﴾ نه یعنی منّت نمی‌نهیم، جزء منّت نیست؛ ﴿خالِدینَ فیها أَبَداً﴾ همین طور است «مَنَّهُ» یعنی «قَطَعَهُ»، «ممنون» یعنی مقطوع یعنی جزای ابد. ﴿غَیْرُ مَمْنُونٍ﴾ است نه منّت می‌گذاریم، نه ممنوع است کسی جلویش را بگیرد، نه خودش قطع شدنی است. بعضی از امورند که خودشان قطع شدنی‌اند دوام ندارند، بعضی از امور هستند که اگر خودشان هم قطع نشده باشند عده‌ای جلویشان را می‌گیرند می‌فرماید این نه ممنون است نه ممنوع، نه کسی جلویش را می‌گیرد نه این قطع شدنی است که امیدواریم ذات اقدس الهی به همه شما و علاقهمندان قرآن و عترت عطا کند.

 

«و الحمد لله رب العالمین»

تفسیر سوره انشقاق

جلسه(۱۳۹۸/۱۰/۲۲)، سایت اسراء

 

 

[۱۴]. سوره نساء، آیه۱۶۹؛ سوره جن، آیه۲۳.

 

[۱۵]. سوره اسراء، آیه۱۰۵.

 

[۱۶]. سوره اسراء، آیه۱۰۷.

 

[۱۷]. عیون الاخبار، ج ۲، ص ۱۳۴؛ بحار الانوار(ط ـ بیروت)، ج۴۹، ص۱۲۷.

 

[۱۸]. معانی الأخبار، النص، ص۳۷۱؛ الأمالی(للصدوق)، النص، ص۲۳۵؛ بحار الأنوار (ط ـ بیروت)، ج‏۳۹، ص۲۴۶.

 

[۱۹]. التحقیق فی کلمات القرآن، ج۱۳، ص۱۵۲.

 

[۲۰]. سوره احزاب، آیه۳۲.

 

[۲۱]. سوره احزاب، آیه۳۲.

 

[۲۲]. سوره فاطر، آیه۱۰.

 

.[۲۳] سوره مائده، آیه۵۲.

 

[۲۴]. سوره محمد، آیه۳۸.

 

[۲۵]. سوره محمد، آیه۲۴.

 

[۲۶]. سوره إسراء، آیات۱۰۷ و ۱۰۸.

 

[۲۷]. سوره ابراهیم، آیه۴۹؛ سوره ص، آیه۳۸.

 

[۲۸]. سوره بقره، آیه۱۰۱.

 

[۲۹]. الإقبال بالأعمال(ط ـ القدیمة)، ج۱، ص۳۴۱؛ «وَ أَسَارِیرِ صَفْحَةِ جَبِینِی‏».

 

[۳۰]. سوره معارج، آیات۱۵ ـ ۱۸.

 

[۳۱]. سوره إنفطار،آیه۹.